E t y m o l o g i s c h e b e m e r k u n g e n .
W og. pētỉ, pītém .
I n seinen w ogulischen Sam mlungen h a t Begtjly die Wörter p ietu m p u o tt m it ’kochender k o t'o l’ ü b e rse tz t (s. MUNKÁCSI VogXGy. I I 592). Bei MxiNKÁcsı k o m m t das w o rt in d er form LM (Trócs.) pcti ’bele v et, bele r a k ’, N pētỉ ’(üstbe, tá lb a ) é te lt ra k , v e ť , pūtnè pētỉ ’üstb e v et, ra k (é te lt)’, pẽtėm pūt
’étellel m eg rak o tt ü s ť (VogXGy. I I 684) vor, u n d Kannisto
h a t von ih m folgende aufzeichnungen: K U ńoßĩ pẽỉả'tn ’ich fange an, fleisch aufzuw ärm en, мясо спотоплю ’, KM kul pẻèta×m ’ich fange an, fische zu kochen, zu b rü h en , рыбу вари ть с т а н у ’, pee/Uəm ’вари ть сталъ (н арѣ ж алъ и въ котелъ пус- ти л ъ )’, KO pẻetwm od. рёеЧ(гуэт id ., ѴХК ńnßĩ piètľm ’ich lege fleisch (in den kessel) hinein, мясо опускаю ’, LO pūt ßāreym, ńỏß(ß ï peteym 'к отелъ варю, мясо к л а д у ’, So ńōßľ
E tym ologische bem erkungen. 169
ỹEtèym id., L U put Ып kös pẽŨ-u ’въ ч угун ку харчевое опус- кать od. п осрам ливать’, So pūt petèym ’ich lege etw as in den kessel zum kochen, zum brühen, чегонибудь въ котелъ поло- ж у в ар и ть ’1. Mx īn k á c s i zweifelt zw ar a u fg ru n d seiner eigenen aufzeichnungen an d er rich tig k eit d er Ü bersetzung ’kochen’
bei Be g u l y u n d b e tra c h te t sie als u n te r einw irkung von p a jti
’föz’ (pajtayti ’fö’) en tsta n d e n (s. VogXGy. I I 592), a b e r das w ort h a t doch ursprünglich etw a ’aufw ärm en, kochen, b rü h e n ’ bedeu tet. W enn w ir n u n in b e tra c h t ziehen, dass alle dialekte einstim m ig auf urwog. *e d eu ten u n d dass dem ē, ėè etc. d e r an deren dialekte in T J, TÖ oft ein % en tsp rich t (s. Ka n n i s t o
Wog. Yok. 41, 155 ff.), so können w ir n ich t um hin, m it diesem w orte T (Munk.-Szil., M unk.-Trócs.) pĩtėm ’gekocht’, pītẽñ
’fözni’, (Mx jn k á c s iÁ K E 280) plt- ’kochen, auľkoclıen (tra n s.)’, pītänt- (frequ.), (K ann, m scr.) T J, TO plt- ’kochen, b rü h e n (z. b. fisch, brei, zunder), в ар и ть ’, T J kiıśńe-ts peắt pīts 'кузн ец ъ топоръ н а в а р и л ъ ’, zu verbinden. A uch Ka n n i s t o h ä lt in seinen w o rtz etteln plt- u n d pẽti fü r ein u n d dasselbe w ort.
Wog. pĩtėm, pīt- h a t m an verschieden erk lä rt. Mu n k á c s i
Á K E 280 stellt es zu wogX pajėlti ’fä n g t an zu sieden’, pajt-
’kochen (tran s.)’, P p ä ji ’ки п и ть’, K poaji ’koclit’, pajt- (kausaŧ.), ung. fö ’coqui’, syrj. pu- ’kochen (tra n s.)’, m ord.
pije-, pi- ’coqui’ (kausat. piđe- ’coquere’) u n d such t den u rsp ru n g der w örter im arischen. Se t ä l ä F U F X I I Anz. 45, SUSA X X X 5 75 (s. auch X yK X X V I 409—10) u n d Do n n e r
SUST X L IX 165— 6 verbinden es m it ung. föz, syrj. pu n y , m ord. pidem s u n d sam J p iriu etc. ’kochen’, u n d bei Sz i n n y e i
X y ll7 149 fin d et sich folgende Zusam m enstellung: ung. fö, föz ~ wog. paịảlt-', paịt-\ рііэт , syrj. pu-, m ord. pije-, p ide-, IpS pivva- ’m elegnek lenni, nem fä z n i’ (vgl. sam . pivi ’f ö t t’).
W og. pĩtėm, pĩt- u n d pajt- sind jedoch w enigstens vom s tå n d p u n k t des wogulischen aus wegen des verschiedenen vokalis- m us zu tren n e n , denn pẽti ste h t ja dem plt- viel näher; pajt- ist übrigens eine rein wogulische k au sa tiv b ild u n g zu paj- in X
1 Herrn prof. A . Ka n n i s t o, m einem hochverehrten lehrer, aus dessen handschriftlichen Sammlungen ich im folgenden eine reihe aus- züge anführe, spreche ich m einen herzlichen dank aus.
pajelt-, P p ä ji. W as d an n die w eiteren entsprechungen b e trifft, so ist Setäläs Zusam m enstellung ganz befriedigend. D abei is t n u r zu bem erken, dass sich fü r das wog. w ort auch eine an d e re etym ologie b ie te t, die verd ien t, h ier vorgelegt zu w erden. E s kö n n te näm lich zu folgenden von Toivonen in E e stsk rift til R ektor J . Q vigstad 1928 p. 302—3 zusam m en
g estellten W örtern gehören: lpK baŝsiok, bašsřjt ’b ra te n ’, L paše- ’b ra te n ’, Sü. pisset ’b ra te n ; scheinen’, syrj. pezni ’bähen, b rü h e n ’, w otj. p îễîn ĩ ’b ra te n , b ac k en ’, ostj. (Paas.) раіэт
’b ra te n , rö ste n ’, (K arj.) D paffer ’b ra te n (in fe tt), ж а р и ть ’, K pảttá ’leipoa rä äp in n äisiä, стр я п а ть', Yj päịịä' ’(im topfe kochend) schm elzen (fett, h arz)’, T rj. р ’алІса ѵз ’in fe tt schm el
zen, kochen’, Ki. páịtà ’in f e tt kochen (brot); в а р к у в ар и ть ’, K az. pầAţị, O pảldả' ’schm elzen, kochen (fett); in f e tt kochen (b ro t)’.
Wenn wog. pëti, pītém zu den letztgenannten Wörtern gehört, wie ich glaube, so bietet es ein beispiel von der Vertretung des inl. *s im wogulischen. Die endgültige antwort auf die frage nach der herkunft des Wortes kann man jedoch erst von einer eingehenden Untersuchung des fiugr. vokalismus erwarten.
Wog. osyi.
Bei Toivonen Affr. 97— 8 finden w ir folgende Zusam m en
stellung: fi vitoa, v itiä ’flachs-schäben abschw ingen; m it mes- ser schneiden’, lpK faskot, v äsk o t ’radere, scabere; sk ra b e’
etc., ? w otj. vešany ’brechen (flachs od. h a n f)’, ostj. Yj. uoyìşa'
’nesseln sch ab en ’, uōfịşåxịnnta' ’g la tt schaben’, V K yẨĴ(ịŞƏpMa×
etc. ’скоблить’, T rj. Uuổţşẵyľãy3 ’(m it dem m esser) schaben’, Ki.
ū ỉįm tả' ’schaben (feine späne von einem baum ), durch schaben reinigen (w urzeln)’, K az. u ò ịịtị ’(m it dem messer) schaben, скобли ть’, uō?ễmtJ ’schaben (z. b. feine späne von einem baum ), скоблнть; reiben, weich reiben (wurzeln); striegeln (ein pferd m it einem hölzernen Striegel); g la tt rasieren (den köpf, das k in n )’, O ç ziã Ť ’w urzeln rein reiben u n d weichen;
schaben (z. b. feine späne von einem baum ); k ah l schaben, rasieren (den b a r t) ’. D as w o rt scheint auch im wogulischen
E tym ologische bemerkungen. 171
vorzukom m en: (Ahlqv.) ašam , askam , a s /a m ’h ark en , rech en ’, (Munk.) K nsynu : akwän nsynu ’egybe gereblyélik’, X osyi
’kessel gyalúlni, finom forgácsot h a sita n i’, ossl’ ’szalagforgâcs’, oss!’ kasäjil osyawẻ ’струж ки оъ ножомъ струж атъ’
(VogXGy. IV 400, I 4, 181, Ы 680), ? T ỉl-aškłıėts : uŝīamẻm il-aỉkhėts ’ru h â m elv iselő d ö tť (X yK X X IV 307), (K ann, mscr.) T J , TÖ ašķ-, LO ósy-, SO ỏ śry- ’schaben, скоблить (leder m it dem m esser), abschaben (blut vom leder)’, So ósry- ’scha
ben (feine späne von einem bau m )’, LO, So ỏssỉ ’als h an d tu ch gebrauchte feine späne; деревянное полотенце, стр у ж ки ’, T J, TÖ ašķ-, K U åsy-, KM, KO å<sy-, P ošš-, VN, VS, LU, LM aśs-, LO ósy-, So ósry- ’h ark en , zusam m enharken, (m it d er heugаbel heu) zusam m enziehen, -raffen’, VXS ịeAdššent-, L U ịnlaššand- ’glühende kohlen au f die Seite scharren; ж аръ загрести ’.
I n dem wog. w orte is t anl. *ß vor *a, *o geschw unden.
E in ähnlicher schw und'liegt zum te il in T J a.m-m ’ich w erde’, K U ōlám, V X K пллэт, VS, L U álPm, LO ỏleym etc. ’ich b in ’ (s. Kannisto Wog. Vok. 166, 194), syrj. vẹlni, w otj. vịlịn ị, ung. v an etc. vor.
Ung. szoros.
Im u ngarischen g ib t es von einem stam m e szor- ’eng, schm al’
eine m enge Wörter, von w elchen hier erw äh n t seien: szoros adj. ’eng, knapp; dich t, fest; genau, stre n g ’, subst. ’enge, engpass; defilee’, földszoros ’landenge’, tengerszoros ’m eerenge’, szorit ’drücken, pressen, klem m en; drängen, zw ingen’, szorul
’sich verengen; sich wohin klem m en od. einklem m en, auf einen (engen) rau m b esc h rän k t sein; au f etw . angewiesen sein’
u n d seine ableitungen szorulás ’verengung, bedrückung; Ver
stopfung’, XySz. ’bedrägnis; enger p ass’: k é t ten g er k o zo tt bé nyúló szorulások; szorulat ’1 = subst. szoros; 2 s trik tu r’, XySz. a földnek szoriilatj a a k é t tenger-között: isthm us, tengeri szorulat K onstántzinápolynál: H ellespontus. D as Stam mw ort w ar wohl ein nom en, dessen entsprechung w ir finden in wogX (Munk.) *sori ’ein zwischen seen liegendes bergiges landgebiet’:
Poră-M uńit, tūrỉñ sorỉt ’a Porä-M unyi hegységben, a ŧa v a k
közföldein’ (VogXGy. IV 43), (K ann, m scr.) T J s a r ŗ , ТГі sårę• ’kleiner sum pf’, K U n'ariyâjisâr ’lan d streifen zw ischen zwei süm pfen’, ńẫrsár ’kleiner sum pf zw ischen nadelw äldern oder seen’, KM ńệrstbr, So ńā.4Sù\4İ ’schm aler sum pfstreifen, der zwei süm pfe m ite in a n d er v e rb in d e t’ (K U ńẫr, K M ńēr, So пая ’sum pf’, K U ńárì dual davon; K U yá.ı ’riss, s p a lt, Zwischenraum ’); K U Ыгіуаляаг ’landstreifen zw ischen zwei seen’, KM tūrìkåjisfcr ’schm aler lan d streifen zw ischen zwei seen’, So tñ n iy y a lsỏ ẁ ’schm aler sund zwischen zwei seen’;
LO ńỗrsósHỈ ’ta l zwischen zwei U ra len ’, иТ8о'яі ’zw ischenraum (tal) zwischen zwei ab hängen, перемежокъ между у в ал ам и ’, So wrsóvři ’eine etw as niedrige stelle zwischen zwei abh än g en (ув ал ъ )’; KM (folkl.) sehr ’w aldrücken (грива) zw ischen zwei seen’.
Budenz v erb in d e t in Szoegyezések NyK V I 426 ung. szoros m it wog. (Beguly) sąri ’th a l (das hohle), becken, k esseľ, ạu ñ sori ’flussschnelle’, also m it dem oben b eh an d elten w orte, zieht ab er MUSz. 309—10 diese Zusam m enstellung zurück u n d ste llt das ung. w ort zu fi. sorta- ’deprim ere, opprim ere, hum i- lia re ’ u n d syrj. ắỉrkäd- ’stra n g u la re ’. D as ung. u n d fi. w ort sind auch bei Donner Y W b. nr. 666 u n d Setälä F U F I I 252 verbunden.
Wog. yßp.
Toivonen v erb in d e t F U F X V 71 wog. (Munk.) yßp ’schiff’, hhẫp ’b o o t’ (nach Kannisto Wog. Vok. 95 T J,
тЬ
ķāp, K U Įáp, KM, KO, LU, LM ķëp, P , VX, YS Щр, LO kyßp, SO уав’k a h n ’) u n d ostj. xöPî ’kah n , h o o ť , u n te r dem hinw ies d arau f, dass die boote d er O b-ugrischen Völker im m er noch aus einem b au m stam m ausgehöhlt w erden, m it w otj. kỉpỉ, kspi ’klotz, b au m stam m ’, k y p y ’klotz, trä n k e (am b ru n n e n )’, kypyjos ’lagerholz, w in d b ru c h ’. Als kleine ergänzung zu die
ser erk läru n g sei erw äh n t, dass das wog. w ort in einigen Zusam
m ensetzungen noch h eu te die von Toivonen angenom m ene b ed e u tu n g ’b au m stam m ’ h a t, näm lich in (Ahlqv.) au-qäp, аѵі-yāp ’türschw elle’, (M unk.-Trócs.) äwi-yjip ’ajto k ü szö b ’, (K ann, m scr.) K O èßķèp 1. èßķèpịìß ’tü rs tu rz ’, P , VS ệßkẽp,
E tym ologische bem erkungen. 173
L U ēßķẽp ’türschw elle’, LO äßi-‘yßp, So äß ixä e ’schwelle u n d s tü rz ’, LO is n à s ịy ß p ’fensterverschalung, -b r e tť , KO ńäĩnm tķēp
’ein m it einer rinne versehener balken au f dem d ac h first’.
Ung. záp.
Im ungarischen gibt es nach einigen, mir zum teil unzugäng
lichen Wörterbüchern ein wort záp, welches nach Gombocz F U F X I I 74 ’sprosse, spriesse (der leiter, des schragens); die schwinge; stützpfahl; die speiche’ bedeutet. Ebenda stellt Gombocz auch eine etymologie für das wort auf, indem er es m it syrj. zyb, zib ’stange, bootstange’, lpK soabbe ’baculus’, L söbbe id., K sỉeimpe, sиѳіПірі, sudịpp ’stock, stab’, fi. sompa
’die runde scheibe, die sich am ende vom stock des schnee- schuhläufers bezw. am ende der plumpstange des fischers befindet’ verbindet. Diese Zusammenstellung ist aber lautlich nicht einwandfrei. Auch wenn man mit dem Verfasser das anl.
z « sz) für einen regelrechten fortsetzer des nichtmouillierten
*s hält, worauf die anderen sprachen weisen, so bleibt noch eine Unregelmässigkeit, das inl. p statt eines zu erwartenden b, und für dieses muss man, wie der Verfasser tu t, eine Verall
gemeinerung der starken stufe voraussetzen. Wegen dieser lautlichen Schwierigkeiten der Zusammenstellung mache ich hier einen neuen erklärungsversuch.
M it ung. záp k an n folgendes wog. w ort zusam m engehören:
(Ahlqv.) śopil ’za u n p fah l’, (M unk.-Szil., M unk.-Trócs.) T sạpel (s pro *s) ’gabelstange’, LU šopla, ’stan g e’, K śẽt-sopėl ’sövényka- ró ’, ѳи-sōpėl ’ajŧó-félfa’, X śāpệl ’säule’, (K ann, m scr.) T J šap"-.ī, TÖ śâpə-л, KO sòß(pl, P ёпрла, V X K ềnppdĩ, LU šoplả ’pfahl, stange, (KO), b a u m sŧu m p f’, K U ềètso^pal, KM ẳệe,t$ò‘p (p Əl, LO pūsassỏplả ’zaunpfahl, -stange’, So āßisōplả ’tü rp fo ste n ’. Das -l, -ĩ, -л ist hier offenbar das b e k a n n te denom inale suffix (s. d a r
ü b er z. b. S z i n n y e i Sprwf.2 88 u n d X y ll7 96). E s gibt näm lich auch andere ableitungen von dem stam m e: (Munk.-Szil., M unk.- Trócs.) X 8npäm ’dücz; stü tze [zur aufbew ahrung von fleisch]’, sap am ti ’düczol; s tü tz e n ’: sņyėm ảlpä ẽUm-yqļės sạpamtèm jă n y uj-ńauĩ-sąpämä ẽUn nãñhỉ ’lihegve élő em ber dúczolta já v o rh ú sta rtó dúcz lá ŧsz ik a tá v o lb a n ’ (VogXGy. I I I 81),
LM *šạpäm ’sírk erítés’: paģtal ōỉpä lcẽr šapämél äm ĭä ĩp tỉä m
’h asadék nélküli való vas-sírkerítéssel lá tta m el (renđeztem ) én ő k e ť (VogNGy. IY 135), N sņpäm ’düczalk o tm än y a síron’
(VogNGy. I I 695); ’[a] sír fölé jön a tető s dúczalk o tm án y , m integy fél arsin m agasságban, ablak k al az o ld alán ’ (VogNGy. I 0196), (K ann, m scr.) LO sopam ’kleiner Speicher au f dem erd- boden (im h erb st, zu r aufbew ahrung des elenfleisches)’, So sö'pam ’eine a r t k asten aus b aum stäm m en, entw eder au f dem erdboden oder au f einem g eriist’, s o p a m o e y m: ń<>ßĪĽt s. ’ich lege das fleisch im walde in das sỏ×pam h in ein ’, LO sỏpam ’b re t- terversch lag , zim m erw erk, worein m an im U ral den sarg le g t’, sālisòpam ’ein aus baum stäm m en gezim m erter k asten in d er n äh e des grabes; in ih n legt m an das feil, die knochen u n d das geschirr des dem hingeschiedenen geschlachteten re n n tie rs u n d auf ih n das gew eih u n d die n a r ŧe ’, sòpamóßỉ: s-lẽn ịĩymlịy- tãlèym ’ich besuche das g ra b ’, So sỏ'pamñß(ln (lativ); KM så'(pŋ
’ü ber den sarg aus b re tte rn gem achtes schirm dach; auf beiden seiten des sarges, an beiden enden desselben, w ird ein pfähl errich tet, au f sie w erden q u erstangen q uer ü b er den sarg gelegt u n d auf diese b re tte r zum d ach ’, P šn'pŋ ’eine a r t k asten au f dem g ra b ’. Von dem vokalism us sei b em erk t, dass in KM form en m it ò u n d « ' Vorkommen, ab er Wechsel dieser a r t sind im wogulischen n ich t selten. D as m in sąpăm ist b ek an n tlich ein denom iņales suffix, u n d zw ar w ahrscheinlich ein d e m in u ti
ves, w ährend das ŋ in så'(pŋ, ềmpŋ nom ina possessoris b ild et (s. z. b. S z i n n y e i N y H 7 97, 103). Die U rbedeutung des w ortes w ar etw a ’als Stange, pfähl g eb rau ch ter b a u m sta m m ’. KM s å \ p ŋ , P ša'pŋ heisst also n u r ’schirm dach, k asten aus pfählen, b au m stäm m en ’, u n d ähnlich muss es sich auch m it sņpäm verhalten. W egen des im wogulischen vorliegenden b e d e u tu n g s
w andeis vergleiche m an z.b. fi sii, siihirsi ’m ellersta åsen u n d er in re ta k e t, in re ta k å s 1. ta k sp a rre ’ ~ w otj. ģig ’dachboden;
zim m er im Oberteile des hauses; gewölbe, spitze’ ( T o i v o n e n Yir. 1921 20— 21), u n d w eiter b eachte m an wegen des neben- einanders von ’b au m stam m , dach, Speicher’ auch fi. t a l a , t a l a s
’stange od. gerüst, w orauf etw as g etro c k n et w ird; am b aum angebrachtes gerüst etc.; w inddach; h ü tte ’, w otj. ịịlịs ’h ü tte ’, wog. tul ’stange; Scheune’.
E tym ologische bem erkungen. 175 Von dem hier behan d elten w orte ist záp in d er b ed e u tu n g
’fa u l’ u n d w ahrscheinlich auch in der b ed e u tu n g ’b ac k en zah n ’ zu tren n e n (so nach Gombocz a. a. o.).
T o ivon en SUSA X X X IV 2b 9 verknüpft wog. ềopla mit fi.
sapila, sapilas ’bärstang, höbår (vid höbergningen); handbår (ham ila)’, sap ilaat ’hvarmed höet bäres tillhopa vid höberg- ningen’, sapilas, pl. sap ilaat ’tva stänger med tvärslån för släpning af lass (suikuŧ)’. Diese Verbindung ist sehr ansprechend.
Fi. -la könnte ja das bekannte dem inutivsuffix sein, und zum inl.
konsonantismus vergleiche man fi. sopa ~ wog. sup, fi. s e p ä ~ wog. śəp, ềip und fi. kupinas ~ wog. yāpèn. Ihrer bedeutung nach könnten sogar alle drei wörter, fi. sapilas, wog. ềopla und ung.
záp gut zusammenpassen, die lautliche seite aber b ietet Schwie
rigkeiten. Fi. p weist ja, wenn man das *sapi- nicht für einen m it dem demin. ị, j gebildeten konsonantischen stamm und das p also für die schwache stufe eines *pp hält (s. S e t ä l ä F U F X I I188), auf ein *p. Dieser laut ist im ungarischen durch v vertreten: fi. repo, mord. ŕiveś, ung. ravasz, fi. h u p a , mord.
tšova, šəva, ung. sovány (s. z. b. S z in n y e i X y ll7 37), fi. ra v a ta
’striegeln, schlagen’, ŧscher. rò-nm ’hauen’, ung. ró (T oivonen in seinen Vorlesungen), während ung. p gewöhnlich auf ein
*pp zurückgeht: fi. sappi, wog. tẵp, täp, ung. epe; fi. appi, wog. up, ung. ip-, vgl. jedoch fi. lam pi ~ ung. láp. Wog.
p vertritt dagegen nach den obigen beispielen sowohl *p als *pp. B ei der annahme einer Verwandtschaft zwischen fi. sapila, wog. ềopla und ung. záp müsste man also entweder im finnischen oder in den ugr. sprachen eine Verschiebung vor
aussetzen, wie sie z. b. in fi. h a p a n ~ wog. šẽß-, sāß-, ung.
savanyú vorliegt (s. z. b. T oiv o n en F U F X X 136— 138), und zur stütze einer solchen annahme könnte man hervorheben, dass es im ungarischen nur wenige wörter m it einem fiugr.
*p und *pp gibt. W ie es sich m it dieser fragte auch verhalten mag, ich will nur betonen, dass neben der Zusammenstellung T o iv on en s fi. sapila -— wog. ềopla die oben vorgeschlagene ung. záp ~ wog. ềopla schon wegen der nahen Verwandtschaft der ugr. sprachen ernste beachtung verdient.